पर्यटन प्रोडक्टः बोलबम
साउनको महिना हिन्दु आराध्य देव शिवको प्रिय महिना भएको विश्वास गरिन्छ । हरेक सोमबार शिवभक्तहरुको लागि झन् बिषेश दिन हो । पानीसमेत नखाई भक्तजनहरु नजिकैको शिवालयमा जल चढाउछन् । महिलाहरु ब्रत बस्छन् । हरेक बर्ष झै धरान १४ स्थित पिण्डेश्वर बाबाधाम(मन्दिर)मा शिवभक्तहरुको चहलपहल शुरु भइसकेको छ । सोमबार त भक्तजनहरुको थामिनसक्नु घुइचो हुन्छ । चतरास्थित कोशी नदीको पवित्र जल लिएर आउने टाढा टाढाका तीर्थालु भक्तजनहरु त आइतबार राती नै मन्दिरमा पुगिसकेका हुन्छन् ।पहिला पहिला भक्तजनहरु आइतबार चतरा जान्थे । कोशीको पवित्र जल बोकेर सोमबार बिहान मात्र पैदल हिडेर धरान आउथे । ‘बोल बाम..बोल बाम’ सबैको मुखमा झुण्डिएको हुन्थ्यो । त्यसैले चलनचल्तीको भाषामा साउनमा पिण्डेश्वरमा बोलबम मेला लाग्छ भन्थ्यौं । अहिले पनि बोलबम नै भनिन्छ । युवतीहरुको हात मेहन्दीले रंगिएको हुन्छ । हातमा हरियो चुरा । पहेलो वस्त्र लगाएर चतराबाट पानी लिएर आएका तीर्थालुहरुको एउटा लाइन । घरबाट बिहानै जल मात्र चढाउन गएका भक्तजनहरुको छुट्टै लाइन । आइतबार मध्यरातदेखि नै पिण्डेश्वरमा रौनक छाउछ । वेलपत्र र शुद्ध जल चढाउनाले मनोकांक्षा पुरा हुने जनविश्वास छ । पुराणमा पिण्डेश्वरको महिमा वर्णन गरिएकोले पनि यसको धार्मिक महत्व छ । हिन्दु धर्मावलम्बीहरुको प्रमुख गन्तव्यमध्ये पिण्डेश्वर मन्दिर पनि एक हो ।
.......................................................
पिण्डेश्वरको महिमा
साउन महिनाको सोमबार देशैभरका शिवालयमा जल चढाउने चलन छ । धरानको पिण्डेश्वरमा जल चढाउनुको महिमा भने बेग्लै छ । स्कन्ध पुराणमा उल्लेख भएअनुसार समुन्द्र मन्थनको क्रममा निस्किएको अमृतको तर र छोक्रालाई देवताहरुले पिण्डको आकारमा शिवलिङ्ग स्थापना गरेका थिए । देवताहरुले नै कौशिकी(पवित्र)नदीबाट जल ल्याएर यहाँको पिण्डेश्वरमा चढाएर सदियौं अघि यो परम्परा शुरुवात गरेको मानिन्छ । यहाँ जल चढाउने प्रचलन देवताहरुले नै शुरुवात गरेकोले मनोकांक्षा पुरा हुने विश्वास गरिन्छ ।देवताहरुले जल चढाउन शुरु गरेपनि आधुनिक बोलबम भने २०३९ सालदेखि पुनः प्रारम्भ भएको हो । पथिक कवि लक्ष्मीप्रसाद आचार्यले देशको माटो देशको ढुंगा किताबमा पिण्डेश्वरमा जल चढाउने परम्पराको चर्चा गरेपछि पुनः कोशीबाट जल ल्याएर पिण्डेश्वरमा चढाउने परम्परा थालनी भयो । यस्तै, त्रिपुरासुर दैत्यको बध गरेपछि रौद्र रुपधारी शिव यही ठाउँमा आइपुगेपछि रिस शान्त भएको र शिवको आँखाबाट हर्षका आँसु झरेको थियो । त्यही आँशु रुद्राक्षकोरुपमा यहाँ उत्पत्ति भएकोले यो क्षेत्रलाई रुद्राक्षरण्य क्षेत्र पनि भनिन्छ । यहाँको रुद्राक्ष पहिरिदा वा अन्यत्र उत्पादन भएको रुद्राक्षलाई पिण्डेश्वर महादेवमा छुवाएर पहिरिदा शुभ हुने विश्वास गरिन्छ ।
...........................................................
लाखौं भक्तजन, आर्थिक गतिविधि न्युन
पिण्डेश्वरमा साउन महिनामा मात्र जल चढाउन करिब ४ लाखको हाराहारीमा भक्तजनहरु आउने अनुमान गरिन्छ । पिण्डेश्वर बाबाधाम समितिका अनुसार नेपालको विभिन्न जिल्लाबाट मात्र होइन, छिमेकी मुलुक भारतको विहार, सिक्किम, दार्जिलिङतिरबाट पनि तीर्थालुहरु आउछन् । एक जनाले मात्र सय रुपैया खर्च गर्दा धरानमा साउनमा मात्र करोडौं आर्थिक कारोबार भएको हुनुपर्ने हो । धार्मिक पर्यटन र आर्थिक दृष्टिकोणले यो उत्साहजनक अवस्था हो । तर, यथार्थ भने त्यस्तो छैन ।
पर्यटनकर्मीका अनुसार बोलबममा आउने तीर्थालुहरुमध्ये अधिकांश नजिकको ग्रामिण भेगका हुन्छन् । उनीहरु सोमबार बिहान पिण्डेश्वरमा जल चढाएर घर फर्कन हतारिन्छन् । अत्यधिक भिड हुदा मन्दिरको ढोका मध्यरातमै खुल्छ । उज्यालो हुदा कतिपय पानी चढाएर फर्किसक्छन् । धार्मिक पर्यटनलाई परम्परागत सोचबाट मात्र हेरिएकोले पनि लाभ लिन नसकेको वरालको ठम्याई छ । ‘बोलबममा खर्च नगर्ने मान्छेहरु मात्र आउछन् भन्ने सोचाई छ, नजिकैको ग्रामिण भेगबाट आउनेहरुमा खर्च नगरी छिट्टै फर्किएला । तर, टाढाका जिल्ला र भारतीय शहरबाट बोलबममा आउने तीर्थालुहरुलाई बास बस्ने, थप गन्तव्यमा घुम्ने र खर्च गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ’–उनी थप्छन्–‘त्यसको लागि बोलबमलाई प्रोडक्ट बनाएर पिण्डेश्वरमा साउनमा जल चढाउदाको महत्वबारे प्रचार गर्ने र उनीहरुलाई लक्षित गरेर व्यापार प्रर्वद्धन गर्नुपर्छ ।’ यसको नेतृत्व बाबाधाम समिति, सुनसरी उद्योग वाणिज्य संघ, होटल व्यावसायीलगायत सरोकारवाला पक्षले लिनुपर्ने उनको सुझाव छ ।
सुनसरी उवासंघका महासचिव शिवराज श्रेष्ठ भने धार्मिक पर्यटन सस्तो हुने र लाखौं भक्तजन आउनु नै उपलब्धी ठान्नु पर्ने तर्क गर्छन् । बोलबम आउने भक्तजनहरुलाई अन्य मठमन्दिर र भेडेटार पुग्नको लागि प्रोत्साहित गर्नुपर्ने उनको धारणा छ । ‘झण्डै ४ लाख मान्छे आउनु नै ठुलो कुरा हो । विभिन्न जिल्ला र भारतबाट धरानमा पिण्डेश्वर बाबाधाम छ, जानुपर्छ भन्ने सोच आउनु नै पर्यटन विकासमा सकरात्मक छ’–श्रेष्ठ भन्छन्–‘आर्थिक हिसाबले धार्मिक पर्यटन अरुभन्दा सस्तो हुन्छ, दर्शन मात्र गर्ने उद्देश्यले आएका हुन्छन् ।’
......................................................................................
‘एन्टि टुरिज्म’ व्यावहार
साउन महिनाको सोमबार पिण्डेश्वरमा जल चढाउन आउनेको संख्या हजारौं, लाखौं पुग्छ । त्यो दिन धरान बजार गुल्जार हुनुपर्ने हो । तर, धरानका व्यापारी, व्यावसायीहरुले हरेक साता सोमबार बजार बन्द गराउदै आएका छन् । लाखौं भक्तजनहरु पिण्डेश्वरमा आउदा धरानमा आर्थिक करोबार न्युन हुनुको एक कारण बजार बन्द हुनुले पनि हो । साउनमा मात्र सोमबार पनि बजार खुलाउनुपर्ने आवाज उठिरहे पनि सुनुवाई भएको छैन । ‘हरेक बर्ष उवासंघलाई साउन महिनाभर सोमबार बजार खुलाउन भन्छौं तर सुनुवाई भएको छैन । सोमबार त धरान बजार मृत शहर जस्तै लाग्छ’–बाबाधाम समितिका अध्यक्ष गौरीशंकर अग्रवालले भने–‘बोलबममा आएका भक्तजनहरु किनमेल गर्न, बजार घुम्न चाहेर पनि सक्दैनन, वाणिज्य संघ यस बिषयमा गम्भीर छैन ।’पर्यटनकर्मी त व्यापारी, व्यावसायीको यो कदमलाई ‘एन्टि टुरिज्म व्यावहार’ भएको ठान्छन् । विभिन्न संघसंस्थाले बाबाधाममा आउने भक्तजनहरुलाई निःशुल्क भोजनको व्यवस्था गरिदिन्छ । यसले होटल व्यावसायलाई पनि मार पर्छ । पिण्डेश्वर मन्दिर बाहिर खाली जग्गामा साउनभरि अस्थायी टहरा बनाएर बजार लाग्छ । त्यही बजारमा मात्र भक्तजनहरुको सामान्य किनमेल हुन्छ । सुनसरी उद्योग वाणिज्य संघका महासचिव शिवराज श्रेष्ठ धरानमा सोमबार बजार गर्ने चलन बसिसकेकोले खुलाउने प्रयास गर्दा पनि सम्भव नभएको बताउछन् । सोमबारको सट्टा शनिबार बजार बन्द गराउन प्रयास गएपनि सफल नभएको उनले बताए । ‘पुजा सकेर धार्मिक पर्यटकहरु सपिङ गर्न चाहन्छन्, तर बजार पुर्णबन्द हुदा नमज्जा लाग्छ’–उनले भने–‘तर, गत बर्षसम्म सिक्किम, दार्जिलिङतिरबाट आउनेहरु एक रात बसेकै हुन्थे, होटलहरु सबै प्याक नै थियो ।’
..........................................
विजयपुर विकास समितिको माग
ऐतिहासिक विजयपुर गढीमा पिण्डेश्वर मन्दिर मात्र छैन । आसपासमै अर्को पौराणिक महत्वको शक्तिपिठ दन्तकाली र बुढासुब्बा मन्दिर पनि छ । पञ्चकन्या मन्दिर र किराती राजाको दरबारको भग्न अवशेष पनि । यी सबै महत्वपुर्ण पर्यटकीय गन्तव्य हुन् । तसर्थ, कुनै एक गन्तव्यको मात्र नभई एकीकृतरुपमा विजयपुरको पर्यटकीय विकासको निम्ति विजयपुर विकास समितिको माग उठिरहेको छ । तर, राज्यले यो आवाज सुनेको छैन । स्थानीयस्तरमा धरान उपमहानगरपालिकाले विजयपुरको पर्यटन गुरुयोजना बनाउने भनेपनि अहिलेसम्म माखो मारेको छैन ।बाबाधाम समितिका अध्यक्ष गौरीशंकर अग्रवाल पनि विजयपुर विकास समिति राज्यस्तरबाट गठन गरेर वृहत्तर पर्यटन विकासको सम्भावना खोजी गर्नुपर्नेमा सहमत छन् । ‘बाबाधाम समिति एक्लैले आँटेर मात्र हुन्न, सरकारले नै नेतृत्व लिनुपर्छ । विजयपुर विकास समिति गठन गरेर धार्मिक पर्यटक विकासमा जोडदिनुर्छ भन्ने मेरा मान्यता छ’–अग्रवाल भन्छन्–‘पिण्डेश्वरको सरस्वती कुण्ड(पोखरी)लाई लाइटिङ झरना दिएर राती पनि पर्यटकलाई लोभ्याउने, पर्यटकलाई बस्ने ठाउँको सुविधा दिनेलगायत थुप्रै कामहरु हुनुपर्छ ।’
Comments
Post a Comment