युवा पुस्तामा साकेला क्रेज
सिन्कौली सेउली सेलेले
नाचीमा जाउ है पेलेले...
सोइ ढोले सोइ
अर्को ढोले खोई ?
सँस्कृतिप्रतिको मोहकै करण धरान ८, दुर्गापथकी ३५ बर्षीय ममता राईले फरिया र मखमली चोली सिलाइन् । उनले शिरवन्दी, जन्तर, ढुंग्री लगाएर साकेला नाच्न थालेको मात्र ३ बर्ष पुग्यो । ‘पहिला साकेला सिक्न पनि पाएनौं, सिली नआउने भएकोले पछिसम्म लाजले पनि सिकिन’–उनले भनिन्–‘अहिले त सबै नाच्न थाले, म पनि आफ्नो सँस्कृति हो भनेर सिके, अनि ३ बर्ष भो नाच्न थालेको ।’
साकेलाको महत्व
उभौली र उधौली किरातीहरुको महत्वपुर्ण चाड, सँस्कृति हो । किरात राईहरुले बर्षमा दुई पटक प्रकृतिको पुजा गर्छन् । आफ्नो पुर्खाहरुको स्मरण गरेर घरभित्रको पवित्र चुलालाई पुज्छन् । किरातीहरु प्रकृतिलाई सबथोक मान्छन् र पुजा गर्छन् । यस्तै, पुर्खाहरुकै कारण आफ्नो अस्तित्व भएकोले पुर्खाहरुको सम्मान गर्छन् । बैशाखे पुर्णेलाई साकेला उभौली र मंसिरे पुर्णेलाई साकेला उधौली भनिन्छ । मंसिरे पुर्णेमा पाकेको अन्नबाली घरभित्र हुलेपछि आफ्ना पितृहरुलाई चढाएर आफन्तजनसँग भेट गरी नयाँ बाली खाने र हर्षउल्लासले साकेला नाचिन्छ । यसलाई उधौली भनिन्छ । उधौली लागेपछि क¥याङकुरुङ र माछाहरु बेसी झर्छन् ।यस्तै, नयाँ अन्नबाली लगाउने बेला जिमी भुमि, खोला नाला, हावापानी जस्ता प्रकृतिको पुजा गरेर प्राकृतिक प्रकोप नहोस, अन्नबाली सप्रियोस, सबै प्राणीहरुमा सुखशान्ति होस् भन्ने कामना गर्दै बैशाखे पुर्णेदेखि १५ दिनसम्म गाउँघर, टोलछिमेकमा साकेला नाचिन्छ । यसलाई साकेला उभौली भनिन्छ । उभौली लागेपछि बेसी झरेका क¥याङकुरुङ र माछाहरु लेकतिर चढ्छन् । यसले अब बर्षायाम शुरु भएको र खेतीपाती गर्ने समय आएको पनि जनाउ दिन्छ ।
किरात राईहरुको पुख्यौली भुमि, थातथलो रहेको ठाउँ र राई बाहुल्य क्षेत्रमा नाक्छोङ(मुन्धुमविद)ले विधिपुर्वक पुजाआजा गरी साकेला नाचिन्छ । पुर्वी नेपालको भोजपुर, खोटाङ, उदयपुर, ओखलढुंगा, धनकुटा, संखुवासभा, इलाममा मात्रै होइन, राजधानी र भारत, अमेरिका, अष्ट्रेलिया, बेलायत, कोरिया, कतार, यु.ए.ई., हङकङ, जापानलगायत देशहरुमा पनि साकेला धुमधामले नाचिन थालेको छ । साकेला सिली किरात राईहरुको पहिचान र राईहरुलाई एकताको सुत्रमा बाँध्ने साँस्कृतिक अमुल्य निधी भएको किरात राई यायोक्खा, जिल्ला कार्य समिति सुनसरीकी अध्यक्ष कमला राईको भनाई छ ।
रुप पक्षमा आकर्षण
युवा सहभागीताले साकेला प्रर्वद्धनमा योगदान पु¥याएपनि किन नाच्छौं भन्ने बुझाउन आवश्यक रहेको उनको ठहर छ । यसको लागि युवाहरुलाई प्रशिक्षण दिएर आफ्नो सँस्कृतिको महत्वप्रति चासो, उत्सुकता बढाउनुपर्ने उनले बताए । ‘हामीलाई मात्रै राम्रो होस भनेर पुजा गर्दैनौं, सारा जीवजन्तु, जगतलाई भलो होस भन्ने कामना गरेर पुजा गछौं । उभौली र उधौलीको मौलिकतालाई बुझ्नुपर्छ’–उनले थपे ।
साकेलाको ‘सिली’
यस्तै, तायामा खियामा सिलीले कपास टिप्ने, तान बुन्ने, हातले नापेर च्यात्ने, लुगा सिउने जस्ता हाउभाउ दर्शाइरहेको हुन्छ । वाप्मा वामा सिलीले पशुपंक्षी, जनावरले खोर्सेको, क¥याङकुरुङ उडेको अभिनय प्रस्तुत गरिरहेको हुन्छ । पितृ(मुन्धुम) सिलीले चुला पुज्ने, ढोल झ्याम्टा, कुल पितृ पुज्ने तरिका देखाइएको हुन्छ । यायोक्खा जिल्ला अध्यक्ष कमला राईका अनुसार मानव सृष्टि र विकास कसरी भयो भनेर सिलीले प्रस्तुत गरिरहेको हुन्छ । ‘मानव सृष्टि कसरी भयो, खेतीपाती कसरी शुरु भयो र कुल बुझाउने, पितृ पुजा गर्ने मुख्य यी तीन वटा सिली हो, यसैलाई विभिन्न शैली(सिली)मा विकास गरेर साकेला नाचिने गरेको छ’–अध्यक्ष राईले भनिन्–‘७५ वटासम्म सिली प्रर्दशनी भएको पाएका छौं ।’ उनका अनुसार सिली अनुसारको गीत भएपछि मात्र साकेलाको सँस्कृतिक महत्व र मौलिकता झल्कन्छ । सिली लोप हुन नदिन यायोक्खा सुनसरीले ०५७ सालदेखि धरानमा प्रतियोगितात्मक प्राकसस्तरीय बृषमान जसरानी राई साकेला सिली प्रर्दशनी आयोजना गर्दै आइरहेको छ ।सँस्कृतिमा राजनीति ?
एक दशकयता पहिचान र अधिकारको आन्दोलन चर्किएसँगै पछिल्लो बर्षहरुमा साकेलामा ढोल र झ्याम्टासँगै गाउन थालिएको छ, सोइ ढोले सोई, किरात राज्य खोई ? ‘अर्को ढोले खोइ’ भन्नुपर्नेमा किरात राज्य खोइ भन्न थालेपछि सँस्कृतिमा राजनीति गर्ने भनेर यदाकता किरात राई यायोक्खाको आलोचना पनि हुने गरेको छ । किरात राईहरुको भाषा, धर्म, सँस्कार र सँस्कृतिको संरक्षण गर्ने उद्देश्यले स्थापना भएको यायोक्खाले आफ्नो छैटौं महाधिवेशनदेखि सुनकोशी पुर्वका १७ जिल्लालाई किरात स्वायत्त राज्य हुनुपर्ने माग गर्यो । त्यसयता यायोक्खाले खुलेरै राजनीतिक अभियानमा छ । सभा,सम्मेलन मात्रै होइन, यायोक्खाले साकेला उभौली, उधौलीजस्तो सँस्कृतिलाई पनि राजनीतिक अभियानसँग जोडेको छ । ‘किरातीहरु हिजोको समयमा शासक थिए, आफ्नो गुमेको त्यही अधिकार, पहिचान र इतिहास पायौं भने मात्र हाम्रो मौलिक सँस्कार, सँस्कृति, भाषा धर्म बचाउन सक्छौं’–यायोक्खाका केन्द्रीय सह कोषाध्यक्ष सदर राईले भने–‘राज्यले किरातीहरुलाई हिन्दुकृत गर्न खोज्यो, साँस्कृतिकरुपमा पनि विभेद गर्यो । आफ्नै किरात राज्य भयो भने त्यस्तो विदेभ खप्नु पर्दैन, त्यही भएर साँस्कृतिक अभियानलाई राजनीतिक अभियानसँग जोडनुपर्यो ।’
Comments
Post a Comment